شهرستان اروميه در فاصله ۹۵۱ كيلومتري تهران قرار دارد و شهر اروميه در ۱۸ كيلومتري غرب درياچه اروميه در جلگه سرسبز و خرمي واقع شده است. ارتفاعات اين شهرستان، استان را از كشورهاي تركيه و عراق جدا مي‌سازد. آب و هواي آن در زمستان سرد و در تابستان معتدل است. اروميه و حومه ی آن از جهت منابع طبيعی و انسانی يكی از غنی ترين مناطق آذربايجان غربی محسوب می شوند.
شهرستان اروميه؛ مهم ترين منطقه ی آذربايجان غربی است که وجود جاذبه های متعدد طبيعی و تاريخی، آن را از نظر گردشگری برجسته و قابل توجه نموده است. انواع درختان کهن سال در ميان چمن زارهای سبز و خرم و باغ ها و بوستان های با صفا اين شهرستان را در برگرفته اند. اهالی این منطقه به شغل های کشاورزی، دام داری، صنایع دستی و شغل های خدماتی و بازرگانی اشتغال دارند.
درياچه اروميه در اين شهرستان؛ مهم ترين پديده طبيعی، اقتصادی و گردشگری به شمار می آید. اروميه از نظر كشاورزی، باغ داری و دام داری خودكفا بوده و جایگاه مناسبی دارد. پارک ملی، چشمه های متعدد منطقه، مناطق حفاظت شده، کوه های سر به فلک کشيده، مراتع ييلاقی و از همه مهم تر درياچه اروميه به همراه جزاير متعدد داخل آن و زيستگاه های پرندگان عمده ترين جاذبه های طبيعی شهرستان اروميه را تشکیل می دهند. هم چنين پيشينه ی غنی و تاريخ پرفراز و نشيب منطقه نيز باعث وجود اماکن و بناهای تاريخی متعددی در اين ناحيه شده است. مساجد زيادی نيز در اين منطقه وجود دارند که برخی از آن ها مانند مسجد سردار اروميه از جمله آثار ديدنی منطقه به شمار می روند. کليساهای متعدد موجود در اروميه نیز جزو بناهای تاريخی و معماری با ارزش هستند. كليسای مارقويا که يكی از قديمی ترين بناهای مذهبی است؛ منسوب به حضرت قوما يكی از دوازده حواريون مسيح (ع) است. كليسای قديمی ماريوخنه که سبک معماری آن متعلق به قرن پنجم ميلادی است، آتشكده تمر که مربوط به دوره سلاطين هخامنشی است و ده ها قلعه، پل، مدرسه، حمام، مقبره، عمارت، خانه، سنگ نبشته همراه با بازار اروميه؛ مجموعه ای دیدنی به وجود آورده اند. قدمت برخي آثار بدست آمده ازكاوش‌هاي ناحيه اروميه به دو هزار سال قبل از ميلاد مي‌رسد. بنا به عقيده برخي از محققين ، اروميه زادگاه زرتشت پیغمبر بوده است. منطقه تاريخی اروميه از قرن ها پيش مهد تمدن و مركز علم و دانش بوده و شهر اروميه يكی از مناطق معتبر علوم قديمی به شمار می رفته و علما و فضلا و دانشمندان متبحر، اصول فقه اسلامی و حكمت و فلسفه و ادبيات را به علاقه مندان تدريس می كردند. جغرافي نويسان قرن سوم هجري اروميه را بعد از اردبيل و مراغه سومين شهر آذربايجان نام برده‌اند. آثار تاريخي بسياري در اين شهر وجود داشته كه متأسفانه برخي از آنها در اثر حوادث تاريخي و تهاجم اقوام و قبايل مختلف از بين رفته است.
استان آذربايجان غربي جلوه‌هاي روستايي و عشايري ويژه‌اي دارد كه در نوع خود واجد ارزش‌هاي ايرانگردي هستند. روستاهاي مراكان، بند، سيه چشمه، خوشاكو، سهولان، عيسي كندي و... از طبيعت و حيات وحشي استثتايي برخوردارند و روستاهاي چنقرالو، تمتنان، قره كليسا، قطور، چالدران و... با آثار تاريخي دوران مختلف ياد آور حوادث تاريخي و بيانگر جلوه‌هاي تاريخ گذشته منطقه هستند.
در اطراف شهرستان ماكو ، عشاير ايل جلالي استقرار دارند. اين ايل به دو تيره بنام‌هاي (ميلان) و (قزلباش) تقسيم مي‌شود. كل ايل جلالي ۷۵ رسته است كه از اين تعداد ۲۹ رسته كوچرواند.
كوچ افقي كه توام به جابجايي دائمي و اتراق در نواحي دشت است و كوچ عمودي كه در ارتفاعات زاگرس صورت مي‌گيرد. عشاير از نيمه ارديبهشت هر سال راهي ييلاق مي‌شوند ، از اوايل خرداد تا اواخر مرداد ماه در منطقه ييلاقي اتراق مي‌كنند و سپس شهريور ماه راهي قشلاق مي‌شوند. عشاير شهرستان پيرانشهر در سه ايل بنام‌هاي (مامش) ، (منگور) و (پيران) متمركزند. اين ايلات به ۱۷۰ تيره تقسيم مي‌شوند و كرد زبان هستند. افراد اين تيره‌ها در ۵۰ روستا اسكان يافته‌اند.
كوچ اين عشاير بصورتي كه تمامي افراد ايل از محل قشلاق دورشوند و در ييلاق اتراق كنند بندرت ديده مي‌شود. نحوه جابجايي بصورت كوچ عمودي است كه ۱۰۵ تيره ، رمه را بصورت عمودي به چرا مي‌برند و ۶۵ تيره نيز رمه را بصورت افقي به چرا مي‌برند. كوچ افقي عمدتاً در دامنه و دشت صورت مي‌گيرد .
استان آذربايجان غربي دو موزه تاريخي طبيعي دارد كه يكي در دانشگاه اروميه وديگري در سازمان حفظ محيط زيست قرار دارد. موزه تاريخ طبيعي دانشگاه مشتمل بر حيوانات پرنده، چرنده ، خزنده وحشي و حشرات مختلف است. موزه تاريخ طبيعي سازمان حفظ محيط زيست نيز مجموعه متنوعي ازانواع حيوانات و حيات وحش استان و ساير نقاط ايران را به نمايش گذاشته است. اين موزه در نزديك روستاي رشكان در ساحل درياچه اروميه قرار دارد.
موزه شهرستان اروميه در سال ۱۳۴۶ خورشیدی در خيابان دانشگاه بنا گرديد. اين موزه يك سالن بزرگ ، مخصوص اشياء باستاني و تاريخي ، دو سالن براي موزه مردم‌شناسي و يك سالن به عنوان كتابخانه دارد. در بخش ما قبل تاريخ موزه ، انواع اشياء سفالي خام و پخته و مفرغي در بخش تاريخي ، آثاري از مفرغ و برنز، جنگ افزار و وسايل و اشياء سفالي ديگر به نمايش گذاشته شده است. در بخش اسلامي موزه انواع ظروف واشياء سفالين و فلزي وجود دارد كه بي نهايت جالب و ديدني هستند. در بخش مردم شناسي موزه ، لباس و وسايل مربوط به قرن ۱۳ و ۱۴ هجري قمري و همچنين اشياء مسي و برنجي ، شيشه‌اي ، پارچه‌اي ، سفالين ، چوبي و نيز مجسمه‌هايي از اقوام و طوايف مختلف كشور با لباس‌هاي محلي به نمايش درآمده است. در بخش‌هنرهاي تزئيني نيز تابلوها ، مينياتورها ، مرقع و قلمدان‌هاي متعلق به قرون ۱۳ و ۱۴ هجري قمري عرضه شداند.
شهرستان اروميه يکی از مهم ترين مناطق آذربايجان است که وجود جاذبه های متعدد طبيعی و تاريخی، آن را از نظر گردشگری برجسته و قابل توجه نموده است. پارک ملی درياچه اروميه، چشمه های متعدد منطقه که خاصيت درمانی دارند، مناطق حفاظت شده، کوه های سر به فلک کشيده، مراتع ييلاقی و از همه مهم تر درياچه اروميه به همراه جزاير متعدد داخل آن و زيستگاه های پرندگان عمده ترين جاذبه های طبيعی شهرستان اروميه هستند. هم چنين پيشينه ی غنی و تاريخ پر فراز و نشيب منطقه نيز باعث ايجاد اماکن و بناهای تاريخی متعددی در اين ناحيه شده است. مساجد زيادی نيز در اين منطقه وجود دارند که برخی از آن ها مانند مسجد سردار اروميه از جمله آثار ديدنی منطقه به شمار می روند. کليساهای متعدد موجود در اروميه جزو بناهای تاريخی با ارزش منطقه هستند. كليسای مارقويا که يكی از قديمی ترين بناهای مذهبی است؛ منسوب به حضرت قوما يكی از دوازده حواريون مسيح است. كليسای قديمی ماريوخنه که سبک معماری آن متعلق به قرن پنجم ميلادی است، آتشكده تمر که مربوط به دوره سلاطين هخامنشی است و ده ها قلعه، پل، مدرسه، حمام، مقبره، عمارت، خانه، سنگ نبشته در کنار بازار اروميه مجموعه جالبی از جاذبه های تاريخی و مکان های ديدنی به وجود آورده اند.
شهرستان ارومیه از نظر صنایع و معادن پررونق است. از آن جا که مهم ترين اشتغال در شهرستان اروميه كشاورزی است، بیش ترین صنايع آن نيز نظير كارخانه قند، تحقيقات توتون، شير پاستوريزه، تهيه آب انگور، تهيه رب گوجه فرنگی، كارخانه های سبزی پاک كنی و سردخانه ها برای نگه داری ميوه و ساير مواد غذايی وابسته به كشاورزی است. دو گروه صنعتی كانی های غير فلزی و غذايی – دارويی در بين ساير صنايع بالاترين تعداد و بيش ترين ميزان اشتغال را دارند. معادن در شهرستان اروميه مشتمل بر معادن مصالح و سنگ های ساختمانی است معادن ديگری چون نمک آبی و نمک سنگی نيز در اين شهرستان وجود دارند.
ارومیه منطقه ای کشاورزی است. نزديک به هفتاد درصد از سطح زير كشت زراعت های سالانه متعلق به كشت گندم است و متجاوز از ۳۲ رقم گندم مختلف در اين مناطق زير كشت قرار می گيرد. استان آذربايجان غربی در داشتن زمین های زراعی؛ رتبه مهمی در کشور دارد. سهم اروميه از اين ميان به عنوان مركز استان بسيار مهم است. شهرستان اروميه به دليل داشتن آب كافی و زمین های حاصل خيز از مناسب ترين مناطق كشاورزی استان محسوب می شود و شغل اصلی مردم كشاورزی است. گندم و جو، انواع ميوه و صيفی جات و به خصوص انگور از مهم ترين محصولات كشاورزی اروميه است. انگور و سيب درختی از جمله محصولات حاصل خيز است كه به مقدار زياد و بسيار مرغوب و مطلوب به دست آمده و به روسيه و آلمان نيز صادر می شود. رشته کوه های زاگرس در غرب و رطوبت درياچه اروميه كه در شرق آن واقع است در وسعت مراتع اين شهرستان نقش اساسی دارد و وسعت مراتع با گسترش دام داری و دام پروری در ارتباط مستقيم است. در اروميه دام داری به دو صورت صنعتی و سنتی صورت می گيرد. پرورش طيور و پرورش زنبور عسل نيز در اين منطقه دارای اهميت است. شيلات و پرورش آبزيان نيز در اين شهرستان از اهميت زيادی برخوردار است و افراد زيادی در اين زمينه مشغول به كار هستند.
شهرستان اروميه؛ مهم ترین منطقه ی استان آذربایجان غربی به شمار می آید که در ناحیه ی مرکز استان واقع شده است. مرکز این شهرستان در ۴۵ درجه و ۲ دقيقه درازای خاوری و و ۳۷ درجه و ۳۲ دقيقه پهنای شمالی و ارتفاع ۱۳۳۲ متری از سطح دريا واقع شده است. شهرستان اروميه از شمال به سلماس، از جنوب به اشنويه از شرق به درياچه اروميه و از غرب به خاک تركيه محدود می شود. درياچه اروميه در اين شهرستان مهم ترين پديده طبيعی، اقتصادی و گردشگری به شمار می آید.
شهر اروميه (مرکز استان آذربايجان غربی) در جلگه ای به درازای ۷۰ كيلومتر و پهنای ۳۰ كيلومتر در كنار درياچه لاجوردی اروميه گسترده شده است. اين جلگه از رسوبات رودهای باراندوز، شهر چای، روشه چای و نازلوچای كه همه ساله به طور منظم آن را مشروب می سازند؛ پوشيده شده است. پيشينه ی تاريخی و استقرار اين شهر در مسير قفقاز، ارمنستان، آسيای صغير و بين النهرين و نيز زمين های بارور و آب و هوای مساعد، اهميت بسيار ويژه ای را به آن بخشيده است. راه های دسترسی به این منطقه عبارت اند از:
- مسير راه اروميه - سلماس، به درازای ۸۰ كيلومتر
- مسير راه تبريز – اروميه
- مسير اروميه- مهاباد، به درازای ۱۳۷ كيلومت
- شهر اروميه هم چنين دارای فرودگاه بين المللی است
مسجد مناره - اروميه:
اين مسجد در محله امير نظامي اروميه واقع شده و مناره آجري بلندي دارد كه در دوره قاجار ساخته شده است. مسجد از دو قسمت زيرزمين و يك سالن بلند تشكيل شده است. نماي خارجي مسجد تزئينات زيبايي دارد. حاشيه قسمت انتهايي آن نيز با يك نوار كاشيكاري شده از جنس كاشي‌هاي هفت رنگ تزئين شده است. استفاده از آجرهاي مربع كوچك لعابدار در حد فاصل بندهاي مناره مسجد، بصورت مارپيچ جلوه خاصّي ايجاد كرده است ، قسمت فوقاني مناره نيز با كاشي‌هاي هفت رنگ حاشيه سازي شده است.
مسجد اعظم – اروميه:
اين مسجد در خيابان عسگر آبادي، جنب بازار و ميدان گندم فروشان واقع شده است. نام قبلي اين مسجد، بازار باش بود. شبستان و صحن داخلي مستطيل شكلي دارد كه در وسط آن گنبد اصلي بر روي هشت پايه و ستون مرمري سفيد استوار شده است. محراب مسجد نيز با كاشي‌هاي الوان و آيات قرآن به طرزبسيار بديعي، تزئين يافته است. در چهار گوشه سقف مسجد ، چهار گنبد كوچك هشت ضلعي بدون پايه وستون تعبيه شده است. مسجد اعظم دو در ورودي دارد كه بر بالاي هر كدام مناره‌اي است كه با گلدسته وكاشي‌هاي لعابي سبز و زرد تزئين يافته است. اين مسجد در تاريخ ۱۳۵۱ خورشیدی تجديد بنا شده است.
مسجد جامع - اروميه:
اين مسجد كه در وسط بازار قديمي شهر اروميه قرار دارد، بارها مورد مرمت قرار گرفته وشامل آثاري از دوره‌هاي مختلف است: شبستان گنبددار قديمي آن به احتمال قريب به يقين به دوره سلجوقيان(قرن ششم به بعد) تعلق دارد. محراب داخل شبستان گنبددار كه گچبري نفيسي دارد، در تاريخ ۶۷۶ هجری قمری در زمان حكومت ايلخانيان ساخته شده است. چهل ستون قديمي متصل به شبستان گنبددار كه در خاكبرداري از كف آن مقداري اشياء شكسته متعلق به دوره ايلخانيان بدست آمده است. اين چهل ستون چندين بار مرمت شده است. حجره‌هاي قديم اطراف صحن مسجد كه به اوايل زنديه مربوط است و سنگ نوشته آن نيز زمان احداث آنرا تاريخ ۱۱۸۴ هجری قمری نشان مي‌دهد. قسمت‌هاي نوساز اطراف صحن که در دهه‌هاي اخير صورت گرفته است. كتيبه‌هاي كوفي دور گنبد و گچبري محراب از مهمترين عوامل تزئيني مسجد است.
مسجد سردار – اروميه:
مسجد سردار يا ساعتلو در خيابان امام و در امتداد راسته غلام خان واقع شده است. اين مسجد در دوره قاجار ساخته شده است. وي در سال ۱۳۳۰ هجری قمری ساعت بزرگي را بالاي ورودي آن نصب كرد ولذا اين مسجد بنام مسجد ساعتلو نيز معروف شد. شبستان بزرگ و مستطيل شكل اين مسجد ۲۲ متر طول و ۱۸ متر عرض دارد. در گوشه جنوب شرقي شبستان، ۱۲ ستون سنگي هشت ضلعي وجود دارد كه سر ستون‌هاي آن به شيوه مقرنس تراش داده شده و زيبايي خاصي به مسجد بخشيده است. در انتهاي شبستان بزرگ ، شبستان كوچك قرار دارد كه ابعاد طول و عرض آن ۱۲×۱۰ متر ولي ساده و بدون تزئين است.
امامزاده بركشلو – اروميه:
اين مقبره در روستاي امامزاده در ۱۲ كيلومتري شهرستان اروميه واقع شده است. قدمت تاريخي اين مقبره به دوره زنديه يا اوايل دوره قاجاريه مي‌رسد. رواق ، گنبد و ايوان در سال ۱۳۳۵ هجری قمری بنا شده است. بناي مقبره مستطيل و گنبد مركزي آن از نوع چهار طاقي‌هاي ساساني است كه با چهار جرز قوس‌دار و گوشواره‌ها به هشت ضلعي تبديل شده است. نماي خارجي آجركاري شده و نماي داخلي نيز، از نظرتقسيم بندي و تركيبات معماري، چشمگير و خوش تركيب است.
بازار اروميه – اروميه:
بازار قديمي شهر اروميه در مجموعه بافت قديمي و در گوشه جنوب شرقي شهر قرار دارد. در بازاراروميه هر راسته و بخشي، از سبك و شكل خاص دوره ساخت خود پيروي كرده است. عليرغم تنوع شكل طاق‌ها، چشمه‌ها و گنبدها، مجموعه بازار سادگي ويژه‌اي دارد. قديمي‌ترين بخش‌هاي باقيمانده اين بازار از دوره صفويه به يادگار مانده است. حمام‌هاي آن نيز به دوره زنديه و قاجاريه مربوط است.عمده مصالح اين بناي‌عظيم از آجر است.
عمارت چهار برج – اروميه:
اين عمارت ساختمان بزرگي است كه به دستور رضا قلي خان بيگلر بيگي (فرزند موسي خان) بنا شده است. اين عمارت اتاق‌هاي مزين متعددي از جمله اندروني و بيروني ، حمام و... دارد. درچهار گوشه آن ، چهار برج احداث شده و عمارت را بصورت قلعه‌اي مجهز به وسايل دفاعي در آورده است.
سنگ كاظم خان - اروميه:
سنگ كاظم خان يا قيرخلار (محل سكونت چهل نفر) صخره‌اي سنگي است كه بيش از۳۵۰ متر ارتفاع دارد. دورتا دور اين سنگ را با بريدن بدنه آن به شكل راهي باريك در آورده‌اند كه تنها راه دستيابي به بالاي سنگ است. بر روي اين صخره قراول خانه مستحكمي با دري از سنگ مرمر احداث شده است. اين قلعه دو طبقه‌اي زماني مورد استفاده خانواده كاظم خان بوده است. اين قلعه فقط يك در دارد كه به جاده سنگي باز مي‌شود. در قرن ۷ هجري قمري به دستور هلاكوخان قلعه قير خلار را تجديد بنا كرده‌اند. شايع است كه مدفن او نيز در اينجاست و از اينرو آنرا گور قلعه نيز مي‌گويند.
بخشي قلعه – اروميه:
بخشي قلعه برفراز كوه مخروطي شكل ناقص در نزديك ساحل درياچه اروميه مشرف به جلگه‌اي سبز و خرم ساخته شده است. در قسمت شرقي كوه مذكور سنگي با خطوطي شبيه به خط عيلامي وجود دارد. بر قسمت فوقاني كوه ، بعد از استيلاي عرب‌ها ، كلمه الله را نوشته‌اند. در كاوش‌هاي اين قلعه مقاديري ظروف سفالي و اثاث و آلات مفرغي و مسي كشف شده است. خمره‌هاي بزرگي نيز بدست آمده كه گويا مردم آن عصر مردگان را در آنها قرار مي‌دادند و دفن مي‌كردند.
قلعه روستاي بردوك - اروميه:
اين قلعه در ۶ كيلومتري روستاي بردوك در محال صوماي برادوست واقع شده واز سه بخش حصار تدافعي ، ديوار مياني و ابنيه مركزي تشكيل شده است. در احداث حصار تدافعي قلعه از لاشه سنگ استفاده شده كه با ستون‌هاي نيم دايره‌اي تقويت شده‌اند. دروازه ورودي چهارگوش در فرورفتگي جبهه مياني ساختمان كار گذاشته شده است. يك كتيبه مرمري كوچك بالاي ورودي و زير قوس دروازه ديده مي‌شود. در بخش مركزي قلعه بقاياي چند ابنيه وجود دارد كه يك واحد آن فعلاً سالم مانده است. برنوك قله كوه نيزبقايايي از يك برج ديده باني ديده مي‌شود.
قلعه دم دم – اروميه:
اين قلعه در سال ۱۰۱۸ هجری قمری برفراز كوه دم دم در ۱۸ كيلومتري جنوب غربي اروميه ساخته شده است. ارتفاع قلعه بسيار زياد و از پنج قسمت تشكيل شده است: قسمت اصلي ، قسمت پايين ، قسمت‌سولوق ، قسمت بوزلوق ، و بيرون دروازه شرقي. در قسمت شرقي قلعه ، برجي عظيم بنا شده است. در قسمت شمالي قلعه چشمه و حوضي قرار دارد كه با گنبدي پوشانيده شده است و براي حفاظت از آن نيز برجي احداث‌شده كه آنرا سولوق (جاي آب) مي‌نامند. در قسمت جنوبي داخل قلعه نيز گودالي احداث شده كه زمستان‌ها با يخ و برف پر مي‌شد. براي محافظت اين قسمت نيز فضاي قلعه مانندي بنا شده بود كه آنرا بوزلوق (جاي يخ) يا قارليق (جاي برف) مي‌گويند و راه آن نيز مانند سولوق مخفي بوده است. اين قلعه در داخل حصار قرار دارد.
قلعه اسماعيل آقا – اروميه:
اين قلعه بر فراز کوهي در ۱۸ کيلومتري غرب اروميه و در حاشيه رودخانه نازلوچاي قرار دارد و در نيمه دوم قرن ۱۹ ميلادي ساخته شده است. آثار موجود آن عبادتند از ۱- دخمه سنگي اورارتويي متعلق به هزاره اول قبل از ميلاد با حجاري منظم و با ايوان ورودي ، سردر قاب بندي شده سنگي و اتاقي که طاق هاي محراب مانندي دارد و در انتهاي آن دخمه اي از سنگ يکپارچه تراشيده شده است. ۲- بقاياي ديواره ها و مقبره هاي دوران صفويه 3- آثار قلعه اسماعيل آقا که به دوره قاجاريه مربوط است و قسمت اعظم ديوارهاي آن هنوز پابرجا مانده است.
آتشكده تمر – اروميه:
آتشكده تمر در ۲ كيلومتري قريه تمر از محال انزل ، بخش حومه اروميه واقع شده است. اين آتشكده به دوره سلاطين هخامنشي مربوط است و احتمالاً در فاصله سال‌هاي ۵۵۰ - ۵۳۰ قبل از ميلاد ساخته شده است.
يخچال دوقوز پله – اروميه:
يخچال قديمي دوقوز پله در خيابان و محله قديمي عسگر خان اروميه واقع شده است. اين بناي قاجاري از سنگ تراشدار خاكستري ساخته شده و سقف پوششي آن نيز به صورت طاق وچشمه ، از آجر است.
مقبره صخره اي قارلي دام – اروميه:
اين مقبره در شمال دره بند واقع شده و شامل دو اتاقك باريك با يك جلوخان وسيع در روبروست. گوشه‌هاي اتاقك‌ها قوسي است. قبر صخره‌اي قارلي دام فاقد تزئينات داخلي است و به اقوام اورارتو در هزاره اول قبل از ميلاد تعلق دارد.
مقبره سه گنبد - اروميه:
اين بناي تاريخي در جنوب شرقي اروميه قرار دارد. در مدخل بنا، سه كتيبه به خط كوفي و به‌تاريخ محرم سال ۵۸۰ هجري قمري وجود دارد. احتمالاً برج آجري سه گنبد در قرن ششم هجري ساخته شده ومشتمل بر سكوي بلند و مدور دو طبقه است. درگاه ورودي اين بنا در ميان طاق‌هاي سطحي واقع شده و زينت خاصي به آن بخشيده است.
كليساي حضرت مريم - اروميه:
اين كليسا در باغ نسبتاً بزرگي در محوطه قديمي چهاربخش اروميه قرار دارد، درقرن هفتم ميلادي و در اواخر دوره ساساني ساخته شده است. ساختمان كليسا طرح مستطيل دارد. اتاقي درسمت راست ورودي و اتاقي براي تعميد در صحن ضلع جنوبي دارد. حالت اتاق‌ها و گنبد با وجود ارتفاع بسياركم بسيار جالب توجه است. سالن اصلي داراي سه گنبد از نوع كم خيز است كه در انتهاي آن ، محراب كليسا قرارگرفته است. ناقوس كليسا درسردر آن تعبيه شده است.
كليساي مارقورياقوس(جهودلر داغي) – اروميه:
اين كليسا در حومه شهر اروميه بر دامنه كوه مارقورياقوس واقع شده است. بناي اين كليسا را به دوره ساساني نسبت مي‌دهند. كليساي مارقورياقوس به شكل مكعب مستطيل است و حجمي ساده دارد. فضاي تاقدار، محراب و اتاق‌هاي جانبي آن كلاً با آجر ساخته شده‌اند و فاقد هر نوع تزئينات مي‌باشد.
كليساي مارسركيس – اروميه:
اين كليسا در دامنه كوه سير در ۱۲ كيلومتري غرب شهرستان اروميه واقع شده‌است. كليساي مارسركيس در زمان ساسانيان، به دستور شيرين زن مسيحي خسرو پرويز پادشاه ساسانيان ، بنا شده است. اين بنا دو سالن دارد كه بوسيله دخمه‌اي به هم اتصال يافته‌اند. يكي از دخمه‌ها محل وعظ و ديگري محل نيايش و دعاست.
كليساي ننه مريم - اروميه:
اين كليسا كه بنام كليساي شرق آشوري نيز خوانده مي‌شود ، بين خيابان‌هاي قدس، دانش، كاشاني و امام اروميه واقع شده و صحن نسبتاً بزرگي دارد. بخش قديمي و اكثر ساختمان‌هاي كليسا درضلع شمالي صحن واقع شده‌اند. اين كليسا كه بارها تعمير شده است. از آثار قرون اوليه ميلادي است. درسال‌هاي ۱۳۴۲ و ۱۳۴۳ خورشیدی نيز برج جديدي به كليسا اضافه شد و ساختمان كليسا نيز مرمت شد.
درياچه اروميه - اروميه:
استان آذربايجان غربي بزرگترين درياچه كشور يعني درياچه اروميه را در كنار خود جاي داده است. اين درياچه در ارتفاع ۱۲۶۷ متري از سطح دريا واقع شده است. طول آن حدود ۱۳۰ تا ۱۴۰ كيلومتر وعرض آن بين ۱۵ تا ۵۰ كيلومتر متغير است و عمق متوسط درياچه را ۵۰ الي ۶۰ متر تخمين زده‌اند. آب درياچه اروميه بي نهايت شور و ميزان نمك محلول آن دو برابر اقيانوس‌ها است و به همين علت نيز آب آن هيچوقت يخ نمي‌زند. از زمان‌هاي قديم آب درياچه اروميه به علت املاحي كه در آن محلول است ، مورد توجه بيماران امراض جلدي و اطباء محل بوده است. گل‌هاي طبي در درمان بيماريهاي درد بندها ، پي‌ها و ماهيچه‌ها (بر اثررماتيسم يا عفونت) و بعضي از بيماريهاي زنانه و نيز در درمان ضربه‌هاي وارده به استخوانها ، بندها وقسمت‌هاي نرم اندام مورد استفاده قرار مي‌گيرد. فصل آب تني معمولاً از اوايل تير تا نيمه دوم مرداد طول مي‌كشد و از اين زمان به بعد آب درياچه سرد مي‌شود. درياچه اروميه جزاير و شبه جزيره‌هاي متعددي دارد كه ازاهميت توريستي قابل توجهي برخوردارند. اين درياچه داراي ۱۰۲ جزيره كوچك و بزرگ است كه اهم آنهاعبارتند از: كبودان (قويون داغي) ، اشك ، اسپير و آرزو.
جزيره اشك - اروميه:
اين جزيره با ۲۱۱۵ هكتار وسعت در قسمت جنوبي كبودان و در ۴۰ كيلومتري بندر گلمانخانه قراردارد. اين جزيره يك چشمه آب شيرين دارد و يكي از زيستگاههاي پرندگان بومي و مهاجر از جمله فلامينگو وتنجه به حساب مي‌آيد. جزيره اشك از نظر پوشش گياهي شبيه جزيره كبودان است و گوزن زرد ايراني كه يكي ازنادرترين گوزن‌هاي جهان است در آن زندگي مي‌كند.
جزيره اسپير – اروميه:
اين جزيره با ۱۱۵۱ هكتار وسعت در غرب كبودان و در ۲۷ كيلومتري بندر گلمخانه واقع شده‌است. اين جزيره همه ساله پذيراي پرندگاني همچون فلامينگو، پليكان‌ها، كاكايي‌ها و غازهاست. امكانات وتاسيسات جزيره محدود به يك اسكله مي‌باشد. جزاير كبودان، اشك ، اسپير، آرزو و جزاير نه گانه از امكانات مناسب براي شنا و ورزش‌هاي آبي برخوردار است.
جزيره كبودان - اروميه:
يكي از بزرگترين جزاير درياچه اروميه ، جزيره كبودان است كه يك چشمه و يك قنات كوچك دارد. قسمت اعظم پوشش گياهي آنرا علف‌هاي كوتاه ، درختان پسته وحشي ، سرو كوهي ، بادام وحشي ، شيرخشت و گوجه فرنگي تشكيل مي‌دهد. اين جزيره در شرق اروميه با وسعت ۳۱۷۵ هكتار و در ارتفاع ۱۵۲۱متري قرار دارد. نوع ساحل آن سنگي و ماسه‌اي است و براي شنا و ورزش‌هاي آبي امكانات مناسبي دارد. درجزيره كبودان هزاران حيوان از انواع مختلف زيست مي‌كنند كه عمده‌ترين آنها قوچ و ميش مي‌باشد.
غار ميرداوود – اروميه:
اين غار كه در محل صوماي برادوست شهرستان اروميه واقع شده است ، از طرف سازمان ميراث فرهنگي بعنوان يكي از غارهايي كه در گذشته‌هاي دور زيستگاه انسان‌هاي اوليه بوده معرفي شده است. طول اين غار ۵۱۰۰ متر است.
چشمه معدني هفتابه – اروميه:
اين چشمه در دهستان مرگور و در يك كيلومتري شرق دهكده هفتابه قرار دارد. آب چشمه با فشار و همراه گاز از زمين خارج مي‌شود و در حدود ۱۰ سانتي متر از سطح آب بالا مي‌رود و فرو مي‌ريزد. حوضچه طبيعي در كناره بستر رود بوجود آمده ، ولي فشار آب چشمه به حدي است كه آب رودخانه به اين حوضچه وارد نمي‌شود. آب اين چشمه در رديف آبهاي بيكربنات مخلوط (كلسيك ، منيزين و سديك) و گازدار گرم است.
چشمه معدني كلوانس - روستاي كلوانس:
چشمه كلوانس در جنوب غربي دهكده كلوانس قرار دارد. حوضچه اين چشمه بيضي شكل با عمق ۳۰ سانتي متر است. آبدهي چشمه در حدود ۳ ليتر در ثانيه است. اين آب در رديف آبهاي بيكربنات مخلوط گازدار و آهن دار سرد قرار دارد.
چشمه قينرجه – اروميه:
اين چشمه در ۲۷ كيلومتري جاده اروميه - سلماس واقع شده است. آب آن از دو محل خارج مي‌شود. آب اين چشمه در رديف آبهاي كلروره بيكربنات مخلوط و سولفات سديك گازدار و گوگردي سرد است.
چشمه هاي معدني زنبيل – اروميه:
چشمه زنبيل در ۳۶ كيلومتري شمال شرقي اروميه ، در شرق سپرغان و در دامنه شرقي كوه زنبيل در دهستان نازلوچاي واقع شده و جاده آن جيپ رو است. چشمه ، حوضچه طبيعي دايره‌اي شكلي دارد و گاز از كف آن بطور دائم خارج مي‌شود. مقدار آب اين چشمه در حدود ۱۰ ليتر در ثانيه است. درقسمت جنوب اين حوضچه ، حوضچه ديگري وجود دارد كه مقدار آب آن در حدود ۱۵ ليتر در ثانيه است. فاصله چشمه تا درياچه كمتر از يك كيلومتر و نوع آب آن در رديف آبهاي سولفاته و بيكربنات كلسيك و منيزيم آهن دار سرد است.
سيمينه رود(تاتائو) – اروميه:
اين رودخانه از ارتفاعات اطراف سقز (حوالي زنجان و ترجان) در جنوب درياچه اروميه سرچشمه مي‌گيرد. شبكه اصلي آن شتاوه رود در جنوب غربي دهشهر كندي است. اين رود پس ازعبور از بوکان و غرب مياندوآب و دشت حاصلخيز شامات به باتلاق‌هاي جنوب شرقي درياچه اروميه مي‌ريزد.
زرينه رود(جغتوچاي) – اروميه:
اين رودخانه از كوه‌هاي چهل چشمه کردستان، بين سقز و بانه سرچشمه مي‌گيردو پس از عبور از شرق مياندوآب در جلگه وسيع آبرفتي به چند شاخه تقسيم مي‌شود و از گوشه جنوب شرقي به درياچه اروميه مي‌ريزد. طول آن ۳۰۰ كيلومتر و حوزه آن بيش از ۱۱۰۰ كيلومتر مربع است. بر روي اين‌رودخانه يك سد نسبتاً بزرگ و يك سد انحرافي (نوروزمهر) احداث شده است كه حدود ۷۰ كيلومتر با شهرمياندوآب فاصله دارد. ماهيان بومي رودخانه عبارتند از: كپور، سفيد ، اسپله و زردماهي كه طول برخي از آنها به يك متر نيز مي‌رسد ، ماهيگيري در اين رودخانه آزاد است.